Peki ya yenilenebilir enerji kooperatifleri ile ilgili düzenlemenin getirilerinin yanında eksiklikleri neler? Dünyada yenilenebilir enerji kooperatiflerine başka hangi tür destekler sağlanıyor?
Kooperatif mevzuatı ve gelişimi konusunda uzman Sn. Hüseyin Polat Türkiye'deki gelişmeleri bizim için değerlendirdi:
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Türkiye’de yenilenebilir enerji üretimi alanında kooperatifler kurulması konusunda gerekli yasal düzenlemeyi nihayet tamamladı. Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü tarafında hazırlanan Elektrik Enerjisi Üretim ve Tüketim Kooperatifi örnek Anasözleşmesi 18 Aralık 2013 tarihinde bakanlık internet sitesi yolu ile kamuoyuna duyuruldu. Enerji kooperatifi kurmak isteyenler (en az 7 kişi) noter huzurunda bu anasözleşmeyi imzalayarak işe başlayabilirler.
Enerji kooperatifinin amacı
Anasözleşme, kooperatifin amacını, “ortaklarının elektrik enerjisi ihtiyaçlarını karşılamak üzere, elektrik piyasasına ilişkin ilgili mevzuata uygun olarak yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik enerjisi üretmektir” olarak belirtmektedir.
Yenilenebilir enerji kooperatif neler yapabilir?
Anasözleşme, kooperatifin neler yapabileceğini ayrıntılı biçimde açıklamaktadır. Bunlardan önemli görülen faaliyetler şöyle sıralanabilir:
- Elektrik piyasasına ilişkin ilgili mevzuata uygun olarak, aynı bağlantı noktasına bağlanan veya elektrik enerjisi tüketimleri tek bir ortak sayaç ile ölçülebilen, kendisinin ve kooperatif ortaklarının uhdesindeki/uhdelerindeki tesislerde tüketilen elektrik enerjisi tüketimlerinin birleştirmek suretiyle …………enerjisine dayalı lisanssız elektrik üretim tesisi ya da tesisleri kurar, işletir, bu tesislerden elektrik enerjisi üretir, ürettiği elektrikten kendisinin ve vekaleten ortaklarının ihtiyacını karşılar.
- İhtiyaç fazlası elektriği elektrik piyasasına ilişkin ilgili mevzuat hükümleri çerçevesinde değerlendirir.
- Elektrik enerjisi üretiminde kullanılmak üzere gerekli olan her türlü makine, tesisat, nakil vasıtaları, cihaz, alet, edevat, sair menkul malları ve hakları satın alabilir, gerektiğinde satabilir, ithal edebilir, kullanabilir, kiralayabilir ve kiraya verebilir.
- Enerji üretimine yönelik üretim alanlarını belirler, tesisler kiralar, satın alır, işletir. Arsa, arazi, bina ve gayrimenkul alır, her türlü tesisi kurar, inşa eder, işletir, devralır, kiralar, kiraya verir, gerektiğinde imal eder ve satar.
Kooperatif ayrıca konusuna uygun yerli ve yabancı ticari kuruluşlar ile ortaklıklar kurabilecek, finansman temini için bankalara başvurabilecek, amacına uygun faaliyet konusu bulunan diğer kooperatifler ile işbirliği yapabilecek, konusuna uygun alanlarda yatırım yapabilecek ve eğitim ve yayın faaliyetlerinde bulunabilecek. Anasözleşmenin yukarda özetlediğimiz amaç ve çalışma konuları dışındaki diğer hükümleri, Bakanlığın başka kooperatif türleri için hazırladığı standart örnek anasözleşme hükümleri ile aynı.
Öncelikle anasözleşmede, yalnız amaç kısmında değil, hem anasözleşme başlığında, hem de çalışma konuları içerisinde “enerji kooperatifi” gibi genel bir ifade kullanmak yerine, “yenilenebilir enerji kooperatifi” gibi daha somut bir başlık kullanılmalıydı. Bununla da yetinilmeyip, yenilenebilir enerji kooperatifi türlerinden ülkemiz koşullarında geliştirilmeleri özendirilecek rüzgâr ve güneş enerjisi kooperatiflerine atıfta bulunulabilirdi. Yalnızca atıfta bulunulmakla yetinilmeyip, bu kooperatif türlerine göre gerekli destek hizmetlerinden söz edilebilirdi. Yenilenebilir enerji kooperatifinin yeni bir kooperatif türü olması ve yerel topluluklar ve ülkemiz açısından acil çözüm bekleyen bir soruna katılımcı ve demokratik bir çözüm önerisi olması bakımından kooperatif kurucularına sağlanacak kolaylaştırıcı ve özendirici bazı teknik destek hizmetleri sıralanabilirdi. “Elektrik piyasasına ilişkin mevzuata uygun olarak..” gibi genel bir ifade kullanmak yerine, kuruluşta bu piyasadan sorumlu kamu kurumunun “kooperatif çözüme” ne gibi somut, eğitim, teknik ve mali destek sağlayabileceği belirtilmeli idi. Bakanlık internet sitesine alınan basın açıklamalarında Sayın Bakan’ın kuruluş işlemlerinin akabinde elektrik piyasası mevzuatının devreye gireceğini belirterek, “bu kapsamda ortakların "Elektrik Piyasasında Lisanssız Elektrik Üretimi Yönetmeliği' ve Tebliği" çerçevesinde faaliyette bulunacaktır" dediği belirtilmekte.
Enerji kooperatifinin amacı
Anasözleşme, kooperatifin amacını, “ortaklarının elektrik enerjisi ihtiyaçlarını karşılamak üzere, elektrik piyasasına ilişkin ilgili mevzuata uygun olarak yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik enerjisi üretmektir” olarak belirtmektedir.
Yenilenebilir enerji kooperatif neler yapabilir?
Anasözleşme, kooperatifin neler yapabileceğini ayrıntılı biçimde açıklamaktadır. Bunlardan önemli görülen faaliyetler şöyle sıralanabilir:
- Elektrik piyasasına ilişkin ilgili mevzuata uygun olarak, aynı bağlantı noktasına bağlanan veya elektrik enerjisi tüketimleri tek bir ortak sayaç ile ölçülebilen, kendisinin ve kooperatif ortaklarının uhdesindeki/uhdelerindeki tesislerde tüketilen elektrik enerjisi tüketimlerinin birleştirmek suretiyle …………enerjisine dayalı lisanssız elektrik üretim tesisi ya da tesisleri kurar, işletir, bu tesislerden elektrik enerjisi üretir, ürettiği elektrikten kendisinin ve vekaleten ortaklarının ihtiyacını karşılar.
- İhtiyaç fazlası elektriği elektrik piyasasına ilişkin ilgili mevzuat hükümleri çerçevesinde değerlendirir.
- Elektrik enerjisi üretiminde kullanılmak üzere gerekli olan her türlü makine, tesisat, nakil vasıtaları, cihaz, alet, edevat, sair menkul malları ve hakları satın alabilir, gerektiğinde satabilir, ithal edebilir, kullanabilir, kiralayabilir ve kiraya verebilir.
- Enerji üretimine yönelik üretim alanlarını belirler, tesisler kiralar, satın alır, işletir. Arsa, arazi, bina ve gayrimenkul alır, her türlü tesisi kurar, inşa eder, işletir, devralır, kiralar, kiraya verir, gerektiğinde imal eder ve satar.
Kooperatif ayrıca konusuna uygun yerli ve yabancı ticari kuruluşlar ile ortaklıklar kurabilecek, finansman temini için bankalara başvurabilecek, amacına uygun faaliyet konusu bulunan diğer kooperatifler ile işbirliği yapabilecek, konusuna uygun alanlarda yatırım yapabilecek ve eğitim ve yayın faaliyetlerinde bulunabilecek. Anasözleşmenin yukarda özetlediğimiz amaç ve çalışma konuları dışındaki diğer hükümleri, Bakanlığın başka kooperatif türleri için hazırladığı standart örnek anasözleşme hükümleri ile aynı.
Bu düzenlemenin, ya da Anasözleşmenin eksiklikleri neler?
Öncelikle şu hususun belirtilmesinde yarar var: Bakanlığın hazırladığı bu anasözleşme bir “örnek” anasözleşme. Kooperatif kurucuları bu anasözleşmeyi aynen kullanabilecekleri gibi, 1163 Sayılı Kooperatifler Kanununa aykırı olmamak kaydıyla kendi gereksinmelerine uygun ilave hükümler ekleyerek kendilerine özgü bir anasözleşme yaratabilirler.
Anasözleşmenin eksikliklerine gelince..
Öncelikle şu hususun belirtilmesinde yarar var: Bakanlığın hazırladığı bu anasözleşme bir “örnek” anasözleşme. Kooperatif kurucuları bu anasözleşmeyi aynen kullanabilecekleri gibi, 1163 Sayılı Kooperatifler Kanununa aykırı olmamak kaydıyla kendi gereksinmelerine uygun ilave hükümler ekleyerek kendilerine özgü bir anasözleşme yaratabilirler.
Anasözleşmenin eksikliklerine gelince..
Öncelikle anasözleşmede, yalnız amaç kısmında değil, hem anasözleşme başlığında, hem de çalışma konuları içerisinde “enerji kooperatifi” gibi genel bir ifade kullanmak yerine, “yenilenebilir enerji kooperatifi” gibi daha somut bir başlık kullanılmalıydı. Bununla da yetinilmeyip, yenilenebilir enerji kooperatifi türlerinden ülkemiz koşullarında geliştirilmeleri özendirilecek rüzgâr ve güneş enerjisi kooperatiflerine atıfta bulunulabilirdi. Yalnızca atıfta bulunulmakla yetinilmeyip, bu kooperatif türlerine göre gerekli destek hizmetlerinden söz edilebilirdi. Yenilenebilir enerji kooperatifinin yeni bir kooperatif türü olması ve yerel topluluklar ve ülkemiz açısından acil çözüm bekleyen bir soruna katılımcı ve demokratik bir çözüm önerisi olması bakımından kooperatif kurucularına sağlanacak kolaylaştırıcı ve özendirici bazı teknik destek hizmetleri sıralanabilirdi. “Elektrik piyasasına ilişkin mevzuata uygun olarak..” gibi genel bir ifade kullanmak yerine, kuruluşta bu piyasadan sorumlu kamu kurumunun “kooperatif çözüme” ne gibi somut, eğitim, teknik ve mali destek sağlayabileceği belirtilmeli idi. Bakanlık internet sitesine alınan basın açıklamalarında Sayın Bakan’ın kuruluş işlemlerinin akabinde elektrik piyasası mevzuatının devreye gireceğini belirterek, “bu kapsamda ortakların "Elektrik Piyasasında Lisanssız Elektrik Üretimi Yönetmeliği' ve Tebliği" çerçevesinde faaliyette bulunacaktır" dediği belirtilmekte.
Anasözleşmede görülen bir diğer önemli eksiklik, aynı türdeki kooperatiflerin tüzel kişiler olarak bir araya gelerek yenilenebilir enerji kooperatifi kurmalarını sağlayacak özendirici hükümler içermemesi. Anasözleşme, örneğin toplu konut alanlarında örgütlenmiş konut yapı kooperatiflerinin daha planlama aşamasında kooperatifler olarak bir araya gelerek rüzgâr veya güneş enerjisinden yararlanmak üzere yenilenebilir enerji kooperatifi kurmaları halinde vergi indirimi dâhil ne gibi teşviklerden yararlanabilecekleri belirtilebilirdi. Aynı şey tarımsal kooperatifler için de düşünülebilirdi.
Başka ülkelerde yenilenebilir enerji kooperatiflerine devlet desteği sağlanıyor mu?
Başka ülkelerde yenilenebilir enerji kooperatiflerine devlet desteği sağlanıyor mu?
Başka ülkelerde yenilenebilir enerji kooperatiflerinin kurulması yasalarla teşvik ediliyor. Bu kooperatiflere kamu kuruluşları yanı sıra kooperatif üst örgütleri ve sivil toplum kuruluşları önemli ölçüde katkıda bulunuyorlar. Bu katkılar parasal katkıdan ziyade vergi indirimi gibi bazı teşviklerle özendirme, teknik destek hizmetleri, uzun vadeli ve düşük faizli kredi, fizibilite raporu hazırlanması ve teknik eğitim gibi alanlarda yoğunlaşıyor. Örneğin Danimarka’da dünyanın en büyük rüzgâr enerjisi kooperatifi Middlegrunden’e Danimarka Enerji Kurumu’nun yaptığı tek mali yardım, geniş kapsamlı bir fizibilite raporu hazırlanmasını finanse etmede kullanılmıştır. 2004 tarihli yenilenebilir enerji konusundaki Danimarka yasası, yenilenebilir enerji projelerinin en az yüzde 20’sinin yerel halk tarafından üstlenilmesi şartını getirmiş, bu da kooperatif modelini daha cazip hale getirmiştir.
Örneğin Almanya’da photovoltaic (PV), yani güneş enerjisi kooperatifleri en yaygın yenilenebilir enerji kooperatifleridir ve bu kooperatifleri kiliseler ve sivil toplum kuruluşları özellikle desteklemektedirler. Kooperatif bankaları bu kooperatiflere uzun vadeli özel krediler vermektedirler. Kooperatif üst kuruluşları da özellikle örnek anasözleşme hazırlanması, kurucular ve ortaklar için teknik eğitim verilmesi ve “vatandaş PV kooperatifi”nin yeni bir konsept olarak benimsenmesi konusunda çalışmalar yapmaktalar.
Özetle, yenilenebilir enerji kooperatiflere sağlanan destekleri doğrudan ve dolaylı destekler olarak iki gruba ayırmak mümkün. Doğrudan sağlanan destekler arasında uzun vadeli düşük faizle kredi ve teşvikler oluşturmakta. Bu destek hizmetlerini sağlayan ülkeler arasında Bangladeş, Kosta Rika, Filipinler ve ABD (tarımsal elektrik kooperatifleri için) sayılabilir. Dolaylı destek hizmetlerinin başında ise uygun yasal ortam sağlanması (enabling environment) gelmektedir. Örneğin Almanya’daki Yenilenebilir enerji Kaynakları Yasası (RESA) kooperatifleri “feed-in tariff” (sabit fiyat) yolu ile desteklemekte olup bu yöntem pek çok ülkeye de örnek olarak yansımıştır. Bu “feed-in tariff” üç önemli konuda destek olmaktadır: şebeke bağlantısını garanti etmekte, uzun dönemli sözleşme yapılabilmekte ve kooperatif fiyatları şebeke fiyatlarını geçmemektedir. Almanya’da 2006 yılında kooperatifler yasasında yapılan bir değişiklikle enerji sektörü ile kooperatifler arasında “cross-fertilization” sağlanmıştır. Kooperatifi hareketin kendi içinde yenilenebilir enerji kooperatiflerine desteği de daha çok eğitim, araştırma yayın, yönetim danışmanlığı ve özel krediler sağlanması (kredi kooperatifleri tarafından) konularında yoğunlaşmaktadır.
Sonuç olarak, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı tarafında enerji kooperatiflerinin kurulmasının ilk adımını oluşturan örnek anasözleşme hazırlanması önemli bir başlangıçtır. Ancak bununla yetinilmemelidir. Ülkemizde yenilenebilir enerji üretimi, dağıtımı ve tüketiminde kooperatifleri görev almaları enerji sektöründe yaşanan dışa bağımlılığın en aza indirilmesi ve zaman içerisinde giderilmesinde ve sektörün katılımcı ve demokratik bir yapı sayesinde saydam ve hesap verebilir bir duruma gelmesinde çok önemli bir rol oynayacaktır.
(Başka bazı ülkelerdeki yenilenebilir enerji kooperatifleri için ILO’nun Providing clean energy and energy access through cooperatives (2013) adlı yayınına başvurulabilir.
Anasözleşmenin tam metni için:
http://koop.gtb.gov.tr/data/52b18e46487c8ec1a8fccebd/yenilenebilir%20enerji%20kooperatifleri%20anas%C3%B6zle%C5%9Fmesi.pdf
Hüseyin Polat kimdir? ODTÜ’de matematik, Gazi Üniversitesinde de mühendislik eğitimi gördü ve ABD Wisconsin Üniversitesinde kooperatifçilik ihtisas kurslarına katıldı. 1969 yılında öğrenci iken başladığı kooperatifçilik çalışmalarına 1986 yılına kadar devam etti ve bu yıldan itibaren Birleşmiş Milletler ihtisas kuruluşu Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından çeşitli Asya ülkelerinde kooperatif uzmanı olarak görevlendirildi. 1989 yılında Çin Halk Cumhuriyetinde proje müdürü olarak görevli iken kendisine Anhui Üniversitesi tarafından kooperatif eğitimi ve yönetimi konusunda profesörlük unvanı verildi. 1991 ve 2006 yılları arasında ILO’nun Cenevre’deki genel merkezinde kıdemli kooperatif geliştirme uzmanı olarak çalıştı. Prof. Polat, 2007 yılından beri BM/ILO Kooperatifçilik Başdanışmanı olarak bazı Asya, Afrika ve Orta Doğu ülkelerinde ulusal kooperatif politikaları oluşturulması ve kooperatif kalkınma projeleri hazırlanmasına katkıda bulunuyor.
Örneğin Almanya’da photovoltaic (PV), yani güneş enerjisi kooperatifleri en yaygın yenilenebilir enerji kooperatifleridir ve bu kooperatifleri kiliseler ve sivil toplum kuruluşları özellikle desteklemektedirler. Kooperatif bankaları bu kooperatiflere uzun vadeli özel krediler vermektedirler. Kooperatif üst kuruluşları da özellikle örnek anasözleşme hazırlanması, kurucular ve ortaklar için teknik eğitim verilmesi ve “vatandaş PV kooperatifi”nin yeni bir konsept olarak benimsenmesi konusunda çalışmalar yapmaktalar.
Özetle, yenilenebilir enerji kooperatiflere sağlanan destekleri doğrudan ve dolaylı destekler olarak iki gruba ayırmak mümkün. Doğrudan sağlanan destekler arasında uzun vadeli düşük faizle kredi ve teşvikler oluşturmakta. Bu destek hizmetlerini sağlayan ülkeler arasında Bangladeş, Kosta Rika, Filipinler ve ABD (tarımsal elektrik kooperatifleri için) sayılabilir. Dolaylı destek hizmetlerinin başında ise uygun yasal ortam sağlanması (enabling environment) gelmektedir. Örneğin Almanya’daki Yenilenebilir enerji Kaynakları Yasası (RESA) kooperatifleri “feed-in tariff” (sabit fiyat) yolu ile desteklemekte olup bu yöntem pek çok ülkeye de örnek olarak yansımıştır. Bu “feed-in tariff” üç önemli konuda destek olmaktadır: şebeke bağlantısını garanti etmekte, uzun dönemli sözleşme yapılabilmekte ve kooperatif fiyatları şebeke fiyatlarını geçmemektedir. Almanya’da 2006 yılında kooperatifler yasasında yapılan bir değişiklikle enerji sektörü ile kooperatifler arasında “cross-fertilization” sağlanmıştır. Kooperatifi hareketin kendi içinde yenilenebilir enerji kooperatiflerine desteği de daha çok eğitim, araştırma yayın, yönetim danışmanlığı ve özel krediler sağlanması (kredi kooperatifleri tarafından) konularında yoğunlaşmaktadır.
Sonuç olarak, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı tarafında enerji kooperatiflerinin kurulmasının ilk adımını oluşturan örnek anasözleşme hazırlanması önemli bir başlangıçtır. Ancak bununla yetinilmemelidir. Ülkemizde yenilenebilir enerji üretimi, dağıtımı ve tüketiminde kooperatifleri görev almaları enerji sektöründe yaşanan dışa bağımlılığın en aza indirilmesi ve zaman içerisinde giderilmesinde ve sektörün katılımcı ve demokratik bir yapı sayesinde saydam ve hesap verebilir bir duruma gelmesinde çok önemli bir rol oynayacaktır.
(Başka bazı ülkelerdeki yenilenebilir enerji kooperatifleri için ILO’nun Providing clean energy and energy access through cooperatives (2013) adlı yayınına başvurulabilir.
Anasözleşmenin tam metni için:
http://koop.gtb.gov.tr/data/52b18e46487c8ec1a8fccebd/yenilenebilir%20enerji%20kooperatifleri%20anas%C3%B6zle%C5%9Fmesi.pdf
Hüseyin Polat kimdir? ODTÜ’de matematik, Gazi Üniversitesinde de mühendislik eğitimi gördü ve ABD Wisconsin Üniversitesinde kooperatifçilik ihtisas kurslarına katıldı. 1969 yılında öğrenci iken başladığı kooperatifçilik çalışmalarına 1986 yılına kadar devam etti ve bu yıldan itibaren Birleşmiş Milletler ihtisas kuruluşu Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından çeşitli Asya ülkelerinde kooperatif uzmanı olarak görevlendirildi. 1989 yılında Çin Halk Cumhuriyetinde proje müdürü olarak görevli iken kendisine Anhui Üniversitesi tarafından kooperatif eğitimi ve yönetimi konusunda profesörlük unvanı verildi. 1991 ve 2006 yılları arasında ILO’nun Cenevre’deki genel merkezinde kıdemli kooperatif geliştirme uzmanı olarak çalıştı. Prof. Polat, 2007 yılından beri BM/ILO Kooperatifçilik Başdanışmanı olarak bazı Asya, Afrika ve Orta Doğu ülkelerinde ulusal kooperatif politikaları oluşturulması ve kooperatif kalkınma projeleri hazırlanmasına katkıda bulunuyor.
